«تاریخ صافی» منبعی فارسی اما هواخواه روسها پیرامون جنگ ایران و روس

این یادداشت ابتدا در سایت تخصصی پیشینه منتشر شد و پس از آن در سایت‌های دیگر منتشر شد.

...

ارزش گفته های نویسنده به دلیل مشاهده مستقیم حوادث و تحریر نامه های امیرخان سردار با بسیاری از مقامات بالا به ویژه عباس میرزا بسیار مهم و در مواردی منحصر به فرد است.

قفقاز با توجه به اهمیت ژئوپلوتیک خود که از یک سو حلقه رابط شرق و غرب و از سوی دیگر سهل ترین راهِ دسترسی به آب های گرم برای ساکنان شمالی آن و دسترسی به اروپا برای ساکنین جنوبی آن است از اهمیت دوچندانی برخوردار بوده.

با توجه به شعله ور بودن آتش جنگ و اختلاف در بسیاری از برهه های تاریخی به سادگی می توان به این نتیجه رسید که این اهمیت بیش از آن که امتیاز و خط امانی باشد درد و بلای جانی برای  اهالی آن بوده است.این جنگ افروزی ها گاه از سوی دول ذی نفع هم چون ایران-به عنوان حاکم تاریخی منطقه- ، روس ، عثمانی و حتی در مقطعی انگلستان و گاه از طرف ساکنین بومی منطقه که از تنوع قومی ، زبانی و دینی قابل توجهی برخوردار می باشد بوده است.

این تنش ها با گذشت زمان موجب مورد توجه قرار گرفتن تاریخ این منطقه شد چرا که تاریخ نگاری برای قفقاز در واقع نگاشتن تاریخی برای چندین ملت و حکومت محسوب می شود و هرکدام از آنها به نحوی از این تاریخ سهم بردار هستند. این سهیم بودن در تاریخ گاه حالت سهم خواهی نیز به خود گرفته است و موجبات تغییر و تحریف در ثبت وقایع تاریخی را فراهم آورده به طوری که با نزدیک تر شدن به زمان معاصر مکتب های تاریخ نگاری مستقلی را ایجاد کرد که نویسندگان هر مکتب ، هر بخش از تاریخ را با در نظر گرفتن منافع بالفعل و بالقوه حاکمیت و قومیت خود به رشته تحریر در می آورند.

با در نظر گرفتن چنین شرایطی اهمیت متون قدیمی که توسط نویسندگان مستقل قلمی شده دو چندان می شود. زیرا آنها بدون در نظر گرفتن قیود و صلاح دیدهای سیاست زده امروزی سعی در ارائه ماوقع و گزارش آن برای آیندگان داشته اند.-البته قیدها و منفعت طلبی های آن دوران را نیز نمی توان از نظر دور داشت.

از همین رو در چند سال اخیر شاهد توجه و روی آوردن محققین تاریخ قفقاز به این منابع درجه اول هستیم. نخستین مساله قابل توجه در استفاده از این منابع  که به نوبه خود مزیت بزرگی برای محققین ایرانی محسوب می شود فارسی بودن آنها است، این ویژگی موجبات ارائه گزارش های تاریخی جامع تر و دقیق تری از مسایل تاریخی در مقایسه با سایر تاریخ نگاران را ممکن می سازد.

در چند هفته اخیر شاهد انتشار کتاب جدیدی با موضوع تاریخ قفقاز بودیم که در واقع تلاشی است در راستای انتشار نسخ تاریخی قدیم نوشت.

این اثر، کتاب “تاریخ صافی” نوشته میرزا یوسف قراباغی است که به اهتمام  آقای حسین احمدی منتشر شده است.

ایران و عثمانی در آستانه قرن بیستم

این یادداشت نخستین بار در سایت تخصصی پیشینه و بعد در سایت کتابخانه مجلس منتشر شد.

...

اگر چه تمدن اسلامی گستره جغرافیای وسیعی به پهنای غرب و قلب آفریقا تا پشت دیوارهای چین و نواحی جنوبی شبه قاره هند را تحت پوشش خود قرار داده، اما در طول تاریخ دو چهره ایرانی و عثمانی از مهمترین نمایندگان آن بوده اند.

سیمای ایرانی تمدن اسلامی جغرافیای شرقی این تمدن را در بر گرفته و سیمای عثمانی بخش مرکزی و غربی جهان اسلام را شامل شده است. این دو اگر چه تارهای یک ساز به شمار آمده اند، اما بخش بزرگی از تاریخ خود را به ناهمسازی و تعارض با یکدیگر سپری نموده‌اند. طبیعی است که این ناهمگنی ها اگر چه برای دوستان خودی بسیار دلخراش بوده، اما برای دشمنان مشترکی که همواره چهره مرموز و پشت صحنه آنها را در دوسوی قصه شاهدیم آهنگی گوش نواز بوده است. این ناهم‌آهنگی ها گاه تاجایی پیش رفته است که مردمان این دو منطقه دچار بی خبری از همدیگر شده و زمینه مساعدی برای سواستفاده های دیگران فراهم شده است.

با این همه این دو قدرت در بسیاری از فرازهای تاریخ در فضای داد و ستد با هم و تاثیرگذاری متقابل بر یکدیگر بوده اند. در این بین ادبیات هر دوی این پهنه های جغرافیایی می تواند شاهد این حقیقت تاریخی باشد. با فرا رسیدن قرن نوزدهم میلادی در حالی که حکومت های ایران و عثمانی دوره رخوت و رکود را سپری می کردند، حوزه تمدنی اروپا که رقیب و دشمن مشترک ایران و عثمانی بود، قدم در دوره قدرت و تاثیرگذاری بر رقبای قدیمی خود گذاشته بود. این در حالی بود که با گسترش فناوری هایی چون چاپخانه و تلگراف، وسعت ارتباطات افزایش یافته و طبقه جدیدی در هر دو سوی مرزها که سخنان جدیدی در ساحت های مختلف فکری داشتند ایجاد شده  بود. این گروه که با نام هایی هم چون متجددان و منورالفکران و… شناخته می شدند با رواج عقاید نوین سیاسی، فرهنگی و اجتماعی عرصه های مادی و معنوی جوامع خود را متاثر کرده، مناسبات اجتماعی و فردی را دچار تحول می نمودند. این سیر که نقطه اوج آن در ابتدای قرن بیستم بود، هم در ایران و هم در عثمانی تاثیرات و تغییرات تاریخی فراوانی را بر جای گذاشت.

این مشابهت ها تصادفی نبوده، بی گمان از یک روند مشترک عمومی مایه می گیرند و حکایت از وابستگی تاریخ دو کشور با هم دارند. جریان های فکری و جنبش های اجتماعی دو کشور نیز در برهه زمانی مورد نظر تاثیرات متقابل زیادی بر روی هم داشته اند و در این میان سهم عثمانی در انتقال وجوه مختلف تمدن غربی و امواج نوگرایی به ایران قابل توجه و مطالعه است.

از جمله کتابهایی که در این زمینه نگاشته شده است کتاب دو جلدی «ایران و عثمانی در آستانه قرن بیستم»است که در بیش از هزار و پانصد صفحه به مطالعه مقایسه ای سیر فعالیت های جریان روشنفکری در ایران و عثمانی می پردازد.

این کتاب که به قلم رحیم رئیس نیا از پژوهشگران تاریخ معاصر ایران و ترکیه است که علاوه بر پی جویی اندیشه های روشنفکران ایران دوره قاجاری در پایتخت عثمانی به شرح و تبیین مبسوط دیدگاه های جریان روشنفکری عثمانی پرداخته است.در مجال حاضر به معرفی و بررسی محتوای این اثر ارزشمند خواهیم پرداخت.