«تاریخ صافی» منبعی فارسی اما هواخواه روسها پیرامون جنگ ایران و روس

این یادداشت ابتدا در سایت تخصصی پیشینه منتشر شد و پس از آن در سایت‌های دیگر منتشر شد.

...

ارزش گفته های نویسنده به دلیل مشاهده مستقیم حوادث و تحریر نامه های امیرخان سردار با بسیاری از مقامات بالا به ویژه عباس میرزا بسیار مهم و در مواردی منحصر به فرد است.

قفقاز با توجه به اهمیت ژئوپلوتیک خود که از یک سو حلقه رابط شرق و غرب و از سوی دیگر سهل ترین راهِ دسترسی به آب های گرم برای ساکنان شمالی آن و دسترسی به اروپا برای ساکنین جنوبی آن است از اهمیت دوچندانی برخوردار بوده.

با توجه به شعله ور بودن آتش جنگ و اختلاف در بسیاری از برهه های تاریخی به سادگی می توان به این نتیجه رسید که این اهمیت بیش از آن که امتیاز و خط امانی باشد درد و بلای جانی برای  اهالی آن بوده است.این جنگ افروزی ها گاه از سوی دول ذی نفع هم چون ایران-به عنوان حاکم تاریخی منطقه- ، روس ، عثمانی و حتی در مقطعی انگلستان و گاه از طرف ساکنین بومی منطقه که از تنوع قومی ، زبانی و دینی قابل توجهی برخوردار می باشد بوده است.

این تنش ها با گذشت زمان موجب مورد توجه قرار گرفتن تاریخ این منطقه شد چرا که تاریخ نگاری برای قفقاز در واقع نگاشتن تاریخی برای چندین ملت و حکومت محسوب می شود و هرکدام از آنها به نحوی از این تاریخ سهم بردار هستند. این سهیم بودن در تاریخ گاه حالت سهم خواهی نیز به خود گرفته است و موجبات تغییر و تحریف در ثبت وقایع تاریخی را فراهم آورده به طوری که با نزدیک تر شدن به زمان معاصر مکتب های تاریخ نگاری مستقلی را ایجاد کرد که نویسندگان هر مکتب ، هر بخش از تاریخ را با در نظر گرفتن منافع بالفعل و بالقوه حاکمیت و قومیت خود به رشته تحریر در می آورند.

با در نظر گرفتن چنین شرایطی اهمیت متون قدیمی که توسط نویسندگان مستقل قلمی شده دو چندان می شود. زیرا آنها بدون در نظر گرفتن قیود و صلاح دیدهای سیاست زده امروزی سعی در ارائه ماوقع و گزارش آن برای آیندگان داشته اند.-البته قیدها و منفعت طلبی های آن دوران را نیز نمی توان از نظر دور داشت.

از همین رو در چند سال اخیر شاهد توجه و روی آوردن محققین تاریخ قفقاز به این منابع درجه اول هستیم. نخستین مساله قابل توجه در استفاده از این منابع  که به نوبه خود مزیت بزرگی برای محققین ایرانی محسوب می شود فارسی بودن آنها است، این ویژگی موجبات ارائه گزارش های تاریخی جامع تر و دقیق تری از مسایل تاریخی در مقایسه با سایر تاریخ نگاران را ممکن می سازد.

در چند هفته اخیر شاهد انتشار کتاب جدیدی با موضوع تاریخ قفقاز بودیم که در واقع تلاشی است در راستای انتشار نسخ تاریخی قدیم نوشت.

این اثر، کتاب “تاریخ صافی” نوشته میرزا یوسف قراباغی است که به اهتمام  آقای حسین احمدی منتشر شده است.

دکتر احمدی به عنوان یکی از قفقازشناسان شناخته شده ایران پیش از این نیز در همین موضوع کتاب های قابل توجه “تاریخ قراباغ” میرزا جمال جوانشیر قراباغی ، “سه رساله درباره قفقاز” و “تالشان” (که در آن از دو اثر اخبارنامه تالیف میرزا احمد میرزاخداوردی و جواهرنامه لنکران سعید کاظم بیگ استفاده شده بود) و نیز در همین اواخر کتاب “دورساله و دو گزارش درباره تالش شمالی” را منتشر کرده است که انتشار تاریخ صافی نشان از اهتمام جدی او برای ارائه منابع دسته اول به جامعه علمی کشور دارد.

“تاریخ صافی” در واقع تاریخ منطقه قراباغ از ابتدا تا دوره دوم جنگ های روس و ایران می باشد که به قلم میرزا یوسف قراباغی نوشته شده است.

این کتاب علاوه بر اهمیت تاریخی از حیث حضور نویسنده در صحنه ها و وقایع، از دیدگاه سیاسی نیز در شرایط کنونی اهمیت می یابد. زیرا هویت تاریخی و تعلق سیاسیِ تاریخی منطقه قراباغ با توجه به وضعیت مناقشه میان دو کشور همجوار در قفقاز از اهمیت دوچندانی برخوردار است. اگرچه ریشه حقیقی جنگ حاضر در منطقه را باید در منافع رژیم کمونیست شوروی در تقابل اقوام و ملل تحت حکومت خود جستجو کرد اما به هرحال با شرایط حاکم سیاسی در منطقه قراباغ، پرداختن به حقایق بر اساس نسخ معتبر قدیمی و تحلیل شرایط تاریخی، اجتماعی، سیاسی و قومی آن منطقه در طول تاریخ، در شرایط حاضر بسیار ارزنده خواهد بود.

نویسنده این اثر، میرزا یوسف قراباغی در خانواده ای ایرانی الاصل و ارمنی در قراباغ به دنیا آمده، در کودکی با مهاجرت به تبریز در این شهر ساکن شد و بعدها اسلام آورده دختری مسلمان را به همسری گرفت. او پس از سال ها کار و مطالعه در تبریز پس از عهدنامه ترکمنچای به قراباغ برگشته، در آنجا دوباره به مذهب ارامنه بازگشت. از همین روی همسر مسلمانش از او جدا شده و او با زنی ارمنی ازدواج نمود.

تاریخ صافی که متشکل ازیک مقدمه و نه مقاله بوده و بر اساس سنت موجود در تاریخ نگاری آن دوره از خلقت حضرت آدم شروع شده و به اجمال بسیار از کیفیت آفرینش و اخلاف آن حضرت پرداخته و سپس با گذر زمان با تفصیلات بیشتری به مباحث می پردازد تا به دوره معاصر نویسنده و کیفیت آمدن روسیه به ولایات قفقاز می رسد. میرزا یوسف انگیزه خود از نوشتن  این کتاب را مشاهده  اختلاف، تعصب، دروغ و اغراق بسیار در کتب تاریخی ذکر می کند و این که به اشاره و خواهش تعدادی از دوستان قصد نوشتن تاریخی را داشته که بدون دورغ و بسیار صاف باشد به همین جهت نام کتاب را تاریخ صافی گذاشته است. 

او پاره ای از وقایع به ویژه جنگ های دوره دوم روس و ایران را به چشم دیده و یا از برخی معتمدان شنیده و آن را به نگارش درآورده است.

میرزا یوسف تنها تاریخ نویس قراباغ در قرن نوزدهم می باشد که علل وقوع جنگ های دوره دوم، برنامه ریزی فرماندهان ایرانی در جنگ با روس ها، مخالفان جنگ های دوره دوم روس و ایران همچون حیدر علی خان صندوق دار، آرایش سپاه ایران ، مسیرهای طی شده توسط لشکریان ایران در قراباغ- شیروان – شکی – گنجه – ایروان، اختلاف فرماندهان ایرانی با هم دیگر، عیش و نوش فرماندهان ایرانی مانند محمدزمان خان، عدم اطاعت فرماندهان ایرانی از عباس میرزا، چگونگی برنامه ضربتی عباس میرزا برای تصرف قراباغ، مقاومت های جانانه ایران در مقابل سیسیانوف در اطراف ایروان، چگونگی طرفداری مسلمانان گنجه از سپاه ایران و ضربه زدن به روس ها و … را جزء به جزء تشریح می کند.

ارزش گفته های میرزا یوسف به دلیل مشاهده مستقیم حوادث و همچنین تحریر نامه های امیرخان سردار با بسیاری از مقامات بالا به ویژه عباس میرزا بسیار مهم و در مواردی منحصر به فرد است. او در نوشتن تاریخ تا فصل هفتم سعی در حفظ بی طرفی داشته ولی در درگیری میان روس و ایران به جانب داری صریح و متملقانه از روس ها پرداخته است.

نکته جالب توجه در مورد این کتاب که تنها دست نوشته به جای مانده از آن در انستیتوی نسخ خطی ککلیدزه گرجستان نگهداری می شود و دکتر احمدی نیز بر اساس همین یگانه نسخه این کتاب را فراهم آورده، ترجمه و انتشار آن به زبان های آذری، ارمنی و انگلیسی است. البته این همه در حالی است که تاریخ صافی تا کنون در زبان ارجینال خود که فارسی است منتشر نشده بود.!

این اثر در ۳۲۰ صفحه وزیری در تهران از سوی انتشارات موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران با بهای ۶۰۰۰ تومان روانه بازار نشر شده است.

مسعود صدر محمدی