اربکان و عمری که برای وحدت اسلامی صرف شد

این یادداشت چندین ماه پیش در رسانه های مختلف منتشر شد.

...

دین خاتم بودن اسلام، کامل بودن آن و توحید در اسلام در کنار اوامر الهی ای که بر مسلمانان مساله وحدت را مورد تاکید قرار می دهد بنیادی ترین اصل برای وحدت اسلامی است. تفاوت های اقتصادی، آموزشی و قومی – نژادی هیچ گاه نمی توانند به عنوان مبنایی برای گروه بندی ها و فضلیت بخشی گروهی بر گروه دیگر باشد. به جهت تاریخی نیز زمانی که تجربه تاریخی زندگی متفاهمانه ملل مسلمان از اقوام و گروه های مختلف اجتماعی در کنار هم در طول تاریخ را مورد بازبینی قرار میدهیم متوجه می شویم که ملل مسلمان و جوامع اسلامی از مهیاترین زمینه برای رسیدن به وحدت اسلامی برخوردارند.

اما زمانی که مناسبات سیاسی و اقتصادی موجود میان دولت های اسلامی در برهه زمانی پس از جنگ جهانی نخست را در نظر می آوریم شاید بتوان به این نتیجه نیز رسید که ایجاد اتحاد اسلامی بین این کشورها در کوتاه مدت و بدون رنج و زحمت فراوان ممکن نخواهد بود.

 

اما باید توجه داشت که اسلام دین یگانگی است و از این نظر نیز ریشه هایی برای تجربه تاریخی آن وجود دارد. اگر این دو عنصر را در نظر بیاوریم متوجه خواهیم شد که در مدتی نه چندان طولانی میتوان به این آمال دست یافت. اگر این تجربه یک بار محقق شده است پس بار دیگر نیز امکان تحقق آن وجود خواهد داشت.  به عبارت دیگر با جمع شدن شرایط و علت های پیشین، خواهیم توانست نتایجی که در آن دوره به دست آمده را بار دیگر به دست بیاوریم.

نباید از یاد برد که سختی کار نمی تواند ما را مبرا از انجام دادن آن کند.

نمونه ای از یک تجربه تاریخی: کنگره وحدت اسلامی ۱۹۳۱ قدس

یکی از مهمرتین و قابل توجه ترین نمونه های موفق، تلاش برای تحقق وحدت اسلامی کنگره بزرگی است که در سال ۱۹۳۱ در قدس با حضور تعداد قابل توجهی از علمای اسلامی برگزار شد. این کنفرانس در دوره ای که جهان اسلام تلخی ها و سختی های ناشی از جنگ جهانی اول را در حال تجربه کردن بود با همت حاج امین الحسینی مفتی قدس شریف در ۱۰ ژانویه ۱۹۳۱ با حضور دهها عالم و شخصیت فکری برجسته جهان اسلام از اقصا نقاط جهان اسلام تشکیل شد. این کنفرانس که در پایتخت فلسطین شهر قدس برگزار شد و ۱۰ روز به درازا انجامید  دارای اهمیتی چشمگیر و حیاتی است.

در این کنفرانس علمایی از ترکیه، سوریه، ایران، عراق، فلسطین، یمن، تونس، لیبی، مصر، یوگوسلاوی، اندونزی، ترکستان شرقی، حجاز، روسیه، سیلان، اردن، قفقاز، لبنان، مراکش، نیجریه و هندوستان شرکت داشتند که بالغ بر ۱۵۳ نفر می شد.

این کنفرانس بی آن که اراده و مداخله ای خارجی بر آن نقش داشته باشد با هدف « تامین وحدت اسلامی، بهبود اخوت اسلامی و صیانت از منافع اسلامی بدون اعمال هر نوع تبعیض مذهبی» با خواست و اراده متفکران جهان اسلام تشکیل شده بود.

برگزاری کنفرانسی با این وسعت در آن دوره زمانی که تجلی بخش اراده مسلمانان باشد و بیانیه بسیار مهم ۱۷ ماده ی را مورد تصویب قرار دهد و از سوی دیگر مکان تشکیل آن سرزمین مقدسی که نام آن در قرآن مورد ذکر واقع شده ست یعنی شهر قدس باشد بی آن که هر گونه مبالغه ای انجام دهیم در مقیاس خود حادثه ای بزرگ و قابل توجه بوده است.

بیانیه ۱۷ ماده ای این کنگره که به امضا تمام علمای نماینده در این کنگره رسید  گامی اساسی برای مقابله با تهدیدی بود که علمای اسلام در برابر جهان اسلام احساس میکردند و تلاش داشتند تا در برابر آن مقاومت کنند. این بیانیه هم چنان به عنوان پایه و اسوه ای برای تمام فعالیت هایی است که با هدف اقدام برای وحدت و برادری اسلامی انجام میشود.

در حاشیه این کنفرانس به عنوان نمادی برای تجلی وحدت اسلامی نماز جمعه ای با حضور دهها هزار نفر از اهل سنت و نیز علمای اسلامی حاضر در این همایش به امامت عالم شیعی، شیخ محمد حسین کاشف در مسجد الاقصی برگزار می شود. اقامه این نماز جماعت به امامت محمدحسین کاشف الغطا در آن دوره حساس تمام تبلیغات منفی را که با شایعاتی مانند این که شیعیان و اهل سنت هیچگاه در کنار هم نبوده و حتی یک نماز هم نخوانده و شیعیان همواره علیه حکومت عثمانی بوده اند را خنثی کرد.

اگرچه تلاش هایی که در این کنگره انجام شده و تصمیماتی که در آن گرفته شده بعدها با توطئه های غربی و صهیونیستی ناکام ماند اما تجمع و اجماع علمای شیعه و سنی در یک کنفرانس خود نمودی قابل توجه از این بود که می توان وحدت اسلامی را برپا کرد و در راه آن دست به تلاش زد.

اربکان و وحدت اسلامی

مرحوم اربکان دولتمرد، سیاستمدار، دانشمندی و در یک کلام مجاهدی بود که تمام عمر خود را برای اتحاد مسلمانان و پیشرفت آنها در تمام عرصه های حیاتی و نیز مبارزه با طرح های ناحق و ظالمانه ای که پس از جنگ جهانی دوم در کنفرانس یالتا برای تحقق نظامی حق و عدالت محور صرف کرد.

مرحوم اربکان برای تاسیس و تحقق وحدت اسلامی در تمام عمر خود با علما، متفرکان و سیاستمدارن جهان اسلام دیدار های متعددی را انجام داد و پس از آن که توانست در ترکیه به قدرت سیاسی دست یابد هم گام های متعددی را برای تحقق این اندیشه خود برداشت.

او متعقد بود که برای تحقق آمال اسلامی باید نسل شعورمندی از جوانان مسلمان را تربیت کرد و برای همین در دوره فعالیت خود سعی کرد تا شاخصه های اجتماعی را در جامعه ترکیه با توجه به این معیار تغییر دهد. حضور نسلی از جوانان اسلام گرای ترکیه ای که با آرزوی اتحاد اسلامی فعالیت می کنند میوه ای است از اقدامات تشکیلاتی آن دوره مرحوم اربکان. از نظر اربکان اصلی ترین موانع برای ابراز وجود و احساس مالکیت برای تاریخ خود در ترکیه و تمام جهان اسلام همواره دو چیز بوده است: به جهت اقتصادی وابستگی به غرب و به جهت ایدئولوژیک تقلیدگری از غرب.

با توجه به همین رویکرد بود که اربکان با دست یافتن به قدرت سیاسی در ترکیه  سعتی کرد تا گام هایی را برای پایان دادن  وابستگی های اقتصادی ترکیه به غرب انجام داد. او همچنین تلاش کرد تا با تربیت نسلی نو در برابر تقلید گیری از غرب ایستادگی کند تا از این طریق ترکیه را به اصالت ها و حقیقت های خود بازگرداند.

تا پیش از ۱۹۸۰ در دوره ای که اربکان به صورت ائتلافی در قدرت نقش داشت ترکیه به عنوان عضو ناظر به سازمان همکاری های اسلامی که در آن دوره با نام سازمان کنفرانس اسلامی شناخته می شد عضو شد و بعدها با تلاش ها و پیگیری های اربکان بود که این کشور به عنوان عضو اصلی به عضویت این سازمان در آمد.

مرحوم اربکان برای اقدام در راستای اتحاد اسلامی با هدف ایجاد یک هسته برای این هدف خود گروه D8 را تاسیس کرد. در واقع ۸ کشور اسلامی که در داخل این گروه به عنوان هسته های اصلی آنچه در آینده تبدیل به اتحادیه ای اسلامی می شد قرار داشتند همگی دارای شرایط اقتصادی و جمعیتی مناسبی برای این هدف بودند.

از دیدگاه اربکان برای ایجاد نظامی حقیقت محور و عادلانه در جهان در برابر نظم کنونی جهانی که بر اساس تصمیمات صهیونیست ها در کنفرانس یالتا ایجاد شده است تاسیس ۵ نهاد در درون جهان اسلام ضروری است:

1. سازمان ملل متحد اسلامی
2. بازار مشترک اسلامی
3. سازمان مشترک دفاع اسلامی
4. اتحادیه آموزش و فرهنگ اسلامی
5. واحد پول مشترک اسلامی
6. 
   

تشکیل سازمان D8 مانند کنفرانس وحدت اسلامی سال ۱۹۳۱ قدس تبدیل به مکانی برای اجتماع شیعیان و اهل سنت شد و حرکت در راستای آن امیدهایی را برای امت اسلامی پدید آورد.

اگر بخواهیم مرحوم اربکان را از دیدگاه تلاش هایی که برای تحقق وحدت اسلامی انجام داد در یک جمله معرفی اش کنیم باید گفت: او بنده ای مجاهد بود که تمام عمر خود را برای تحقق وحدت اسلامی وقف کرد.

نویسنده: رمضان بورسا؛ رئیس گروه فقه و حقوق مرکز تحقیقات استراتژیک دریای سیاه

ترجمه: مسعود صدرمحمدی