وحدت‌گرایی شهید ثانی به حدی بود که اخباری ها، او را سنی‌گرا می‌خواندند

یادداشتی کوتاه در مورد حیات و سیره شهید ثانی، خودم تیتر «شهید ثانی؛ فقیه تعامل و اخلاق» را انتخاب کرده بودم اما دوستان تحریره خبرگزاری تیترش را تغییر داده اند.

........................................................

زین‌الدین بن نورالدین علی بن احمد عاملی جُبَعی معروف به شهید از علما و فقهای نامدار شیعه در قرن دهم هجری قمری است. شهید ثانی یکی از بزرگ‌ترین علمای فقه اسلامی که کتاب الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه که یکی از دهها تالیف علمی او محسوب می شود قرنهاست که در حوزه های علمیه به عنوان اصلی‌ترین متن فقه خوانی و بررسی نیمه استدلالی مبادی فقهی شیعه مورد تدریس و تحقیق است.

شهید ثانی در دوران حیات خود بهعنوان چهره ای شناخته شده در جهان اسلام محسوب شده و به سبب شرافت و اصالت خانوادگی نیز مورد توجه و اعتماد جامعه علمی آن روز بوده است. پدران او همگی در زمره عالمان و دانشمندان شیعه بوده اند، تا آن جا که خاندان وی به «سلسلة الذهب» شهرت یافتند و بعدها فرزندان او نیز این سلسله جلیله را تداوم بخشیدند که یکی از شناخته شده ترین شاخه های خاندان شهید ثانی خاندان مشهور صدر است که علمای کم نظیری چون سید حسن صدر صاحب کتاب تأسیس الشیعة، امام موسی صدر، شهید سید محمدباقر صدر و خواهر شهیدش بنت الهدی صدر از این سلاله محسوب می‌شوند.

اگرچه سیره و حیات شهید ثانی به دلیل عمر پربرکتی که تا کنون ثمرات و تاثیرات آن ادامه داشته است از اهمیتی وافر برای توجه و مطالعه برخوردار است اما در این مجال با توجه به وضعیت کنونی جهان اسلام و نیز افق های آینده برای تمدن سازی نوین اسلامی شایسته است که سیره این متفکر و عالم بزرگ اسلامی از دید اصول عملی او در اقدامات علمی اش که بر اساس آن توانسته است شعاع تاثیرگذاری خود را تا کنون تداوم دهد را بررسی کنیم.

پیش از ورود به بحث برای درک عظمت شخصیت شهید ثانی تنها به دو نقل قول از دو عالم شیعی در مورد او کفایت میکنیم. محدث و عالم بزرگ شیعه مرحوم شیخ حر عاملی درباره ایشان می گوید: شخصیت وی از لحاظ وثوق و علم و فضل و زهد و عبادت و ورع و تحقیق و تبحر و جلالت قدر و عظمت شأن و جمیع فضایل و کمالات مشهورتر از آن است که ذکر شود و خوبی‌ها و اوصاف حمیده‌اش بیشتر از آن است که به شمارش آید و مصنفاتش نیز مشهور می‌باشد.

مرحوم خوانساری، صاحب روضات الجنات نیز عبارات قابل توجه زیر را در مورد این شهید بزرگوار دارد: «تا کنون در جمع دانشمندان بزرگ و برجسته شیعه کسی را به یاد ندارم که از لحاظ شکوه شخصیت، سعه صدر، خوش فهمی، حسن سلیقه، داشتن نظم و برنامه تحصیلی، کثرت اساتید، ظرافت طبع، معنویت سخن و پختگی و بی نقص بودن آثار علمی به پای او برسد، بلکه این استاد بزرگوار در تخلق به اخلاق الهی و قرب منزلت، چنان می‌نمایاند که تالی تلو معصوم(ع)است و بلافاصله در رده پس از معصومان قرار دارد.»

مداقه در حیات علمی و فردی شهید ثانی و مطالعه آثار او 2 نکته مهم را که اتفاقا از مهمترین خلاها و بزرگترین معضلات کنونی جهان اسلام به شمار می آیند را در بربر دیده آدمی روشن می کند:

1. تعامل با تمام علمای اسلامی و فعالیت به عنوان عالمی برای تمام مذاهب اسلامی
2. توجه خاص به اخلاق در عرصه های مختلف حیات علمی و فردی

اگرچه شهید ثانی خود از خاندانی شناخته شده از علمای شیعه بودو علم آموزی را نیز ابتدا زا محضر پدر و علمای شیعه جبل عامل آغاز کرد و به صورت طبیعی با ادامه  فعالیت دراین سامان می توانست تبدیل بهعالمی مشهور شود اما او به سایر بلاد اسلامی سفر کرد و سالهای از محضر علمای مختلف اسلامی بی توجه به مذهب و گرایشات دینی آنان به تلمذ پرداخت. حجم این سفرها و مطالعات بین مذهبی به حدی بوده است که اکنون هم شهید ثانی به عنوان یکی از پرسفرترین عالمان تاریخ علمای شیعه شناخته می شود. به لیستی کوتاه از سفرهای او دقت کنید: «شهید ثانی در نه سالگی روخوانی قرآن مجید را فرا گرفت و آن را ختم کرد. وی سپس تحصیلات خود را آغاز کرد. نخستین استاد او پدرش علی بن احمد عاملی بود که شهید، ادبیات عرب و کتاب‌های مختصر النافع تألیف محقق حلی و اللمعه الدمشقیه از شهید اول و برخی کتاب‌های دیگر را از محضر وی آموخت.

وی پس از وفات پدرش در سال 925 هجری قمری برای ادامه تحصیل به روستای میس واقع در جبل عامل رفت و از محضر علی بن عبدالعالی میسی - که شوهر خاله شهید نیز بود - به مدت هشت سال، کتاب‌های شرائع الاسلام تألیف محقق حلی و ارشاد الاذهان و قواعد الاحکام اثر علامه حلی را که همه آن‌ها در موضوع فقه است، از محضر استاد نامبرده فرا گرفت.

او پس از سفر به جبل عامل، به «کرَک نوح» رفت و نحو و اصول را نزد سید جعفر کرکی فرا گرفت و پس از اقامتی سه ساله در جبع، در سال 937 به دمشق مسافرت کرد و نزد شیخ محمد بن مکی، حکیم و فیلسوف بزرگوار، پاره‌ای از کتب طب، حکمت و هیأت را قرائت نمود و در محضر درس شیخ احمد جابر شرکت کرد و کتاب «شاطبیه» را که در علم قرائت و تجوید است، بر او خواند. شهید ثانی در دمشق کتاب صحیح مسلم و صحیح بخاری را هم نزد شمس الدین طولون قرائت کرد. وی در سال 942 هجری قمری به سوی مصر حرکت نمود. در مصر، نزد شانزده استاد برجسته و دانشمند به اندوختن ذخایر علمی در علوم عربی، اصول فقه، هندسه، معانی، بیان، عروض، منطق، تفسیر و سایر علوم دیگر مشغول شد.

شهید ثانی در شوال 944 هجری قمری به زیارت خانه خدا موفق شد و در سال 946 هجری هم به زیارت ائمه اطهار(ع) در عراق مشرّف گردید. سال 948 هجری بود که شهید مسافرت به «بیت المقدس» را در پیش گرفت و از محضر شیخ شمس الدین بن ابی اللطیف مقدّسی اجازهٔ روایت گرفت و به موطن خود بازگشت. پس از آن عزم سفر به روم شرقی نمود و در سال 949 هجری وارد قسطنطنیه گردید. شهید در این سفر، رساله‌ای را که راجع به ده علم بود نزد قاضی عسکر محمد بن محمد بن قاضی زادهٔ رومی فرستاد و پس از ملاقات و انجام مذاکرات علمی بین آن دو، قاضی رومی به وی پیشنهاد کرد در هر مدرسه‌ای که دلخواه اوست به تدریس بپردازد. شهید ثانی پس از استخاره، «مدرسه نوریه» در بعلبک را انتخاب کرد و از سوی قاضی مزبور، اداره امور این مدرسه به وی واگذار گشت. شهید بزرگوار پس از زیارت مراقد ائمهٔ اطهار(ع) در سال 953 هجری به جبع بازگشت و اقامت دائمی در موطن اصلی خویش را برگزید و در آن جا به تدریس و تألیف آثار علمی مشغول گردید.»

نکته قابل توجه در دوران مرجعیت و اقامت شید ثانی آن است که وی در وطن خود تدریس جامعی را آغاز کرد، به این معنی که چون نسبت به مذاهب پنج گانهٔ جعفری، حنفی، شافعی، مالکی و حنبلی از لحاظ آگاهی علمی کاملاً محیط و مسلط بود، بر اساس تمام این مذاهب پنج‌گانه تدریس می‌نمود و در حقیقت فقه مقارن و عقائد تطبیقی را تدریس می‌کرد. توده مردم نیز بر حسب مذهب خود، پاسخ استفتاهای خویش را از محضر او دریافت می‌کردند.

البته این سیره شهید ثانی گاه به مذاق برخی از علما خوش نیامده و او را سنی‌گرا و خارج شده از صراط مذهب جعفری دانسته بودند. آیت الله تسخیری با اشاره به احترای که مرحوم شهید ثانی به صحابه پیامبر (ص) از خود بروز میداده است و تعامل بالایی که با علمای اهل سنت داشته است در مورد این وجهه از سیره و شخصیت شهید ثانی می نویسد:« گویا این شیوه به مذاق برخی علما و به ویژه اخباری ها خوش نیامده است. لذا ناخرسندی خود را ابراز داشته و برخی نیز او را به داشتن گرایش های سنی متهم کرده اند. احتمالا این اتهام از آنجا وارد شده که وی کار منحصر به فردی انجام داد و بر شیوه اهل سنت در علم درایه استناد کرد و همین شیوه را در عرصه شیعه پیاده کرد.

علامه امینی می‌گوید: « شان علامه و دو شهید، بزرگ تر از آن است که در چنین مسائلی از کسی تقلید کنند یا قرائت کتاب دیگران، آنان را به پیروی بی دلیل از محتوای آن سوق دهد. ایشان روسای مذهب و بنیان گذاران اصول آنند و اهل آن مذهب به ایشان اقتدا کرده و از آنها [فقه و مذهب خود را] گرفته اند. اینان اصطلاحات عامه [علمای اهل سنت] را گرفته و آنها را در راستای توجه به مذهب خود و تا جایی که مانعی برای این کار ندیده اند، در مورد احادیث خود اعمال کرده اند، در مورد اصول فقه و اجماع و غیره و در فن درایه نیز چنین کرده اند: « پس چگونه می شود ناخرسندی «شیخ حسن» نسبت به آنچه انجام داده اند به این علت باشد حال آنکه خود نیز از ایشان پیروی کرد و از آنها پیشی گرفت»

این سیره مبارک که امروز تبدیل به یکی از بزرگترین خلاءها و کمبودهای جهان اسلام در سطح نخبگانی شده است آثار و برکات تمدن ساز فراوانی داشته است که از جمله آنان می‌توان به احترامی در حد و اندازه گرامی داشت و ارج بسیار به همدیگر از سوی علمای مذاهب اسلامی،  مبادله عبارات مودت و محبت آمیز به رغم نقد علمی یکدیگر، شیفتگی و احترام زاید الوصف نسبت به همدیگر، شرح کتب علمی یکدیگر فارغ از شیعه یا سنی بودن مولف و شارح،  ارجاع مراجعان خود به همدیگر،  به تدریس و صدور فتوا برای مردم طبق مذاهب دیگر، اذعان به فضل و علم علمای مذاهب دیگر به زیباترین عبارات، اصرار بر آموزش به رغم اوضاع دشوار سیاسی ، درخواست اجازه [روایت] از دیگران و روایت کتابهای آنها، عدم پافشاری بر رای خود و در موارد نقل شده از آنها در صورت عدم توافق با کتاب و سنت،  درآمیختگی در حد عدم روشن بودن مذهب آنها در برخی موارد،  آزادی در اجتهاد و پذیرش تعددگرایی و پذیرش دیگران، انتقال شیوه های علمی دیگران به علوم مذهب خویش اشاره داشت.

اما نکته دومی نیز که در سیره شهید ثانی قابل توجه است، اهتمام او به اخلاق به عنوان یکی از مهمترین عرصه های زندگی بشری است. شهید ثانی با وجود آن که اصولی و فقیهی نامور و عالمی نامدار بوده است و نوعا علمایی در چنین سطحی از نگارش آثار در موضوعات صرفا اخلاقی صرف نظر میکنند اما شهید ثانی با این همه در آثار خود توجه خاصی به مسئله اخلاق داشته و دو کتاب منیة المرید فی ادب المفید و المستفید، در آداب تعلیم و تعلم که کتابی فوق العاده مفید در امر آموزش و تربیت و مسکّن الفؤاد عند فقد الاحبة و الاولاد را که پس از حادثهٔ از دست دادن چند فرزند، در تسلی خاطر خویش و دیگران، نگاشته است، اسرار فی الصلاة که امام خمینی در کتاب آداب الصلاه خویش از این کتاب نام می برد و بهره بردار میشود  و کشف الریبة عن احکام الغیبة در بیان احکام غیبت و مذمت آن از آثار قابل توجهی است که با وجود گذشت قرنها همچنان از جمله آثار اخلاق عملی است.

کتاب منیة المرید فی آداب المفید والمستفید مشهورترین کتاب اخلاقی حدیثی شهید ثانى است که مهم‌ترین نگاشته‌ شیعی در باب آداب تعلیم و تربیت دینی به شمار می آید و در آن، آداب و وظایف معلم و دانشجو را با بهره‌گیری از قرآن و حدیث بیان کرده است. دانشمندان و عالمان شیعی بر خواندن و تدریس این کتاب اصرار داشته‌اند و آن را چندین و چند بار مطالعه می‌کرده‌ان و بر هر دانشجوی علاقه‌مند به هر رشته از علوم لازم می دانسته اند که این کتاب را بخواند. این کتاب هنوز هم در حوزه های علمیه اخلاق محور به عنوان منشور اخلاقی علمی به کار میرود و گاه اساتید اخلاق در سالهای نخست تحصیلات حوزوی به تدریس آن می پردازند. منیه المرید بارها در کشورهای مختلف چاپ شده و به زبان های مختلف ترجمه شده است.

شهید ثانی نهایتا پس از آن که در اثر سعایت بدخواهان امت اسلامی و نیز تحولات سیاسی دوره اول روابط صفوی و عثمانی تحت تعقیب بود و سالهای پایانی عمر خود را تماما در حال تعقیب و گریز گذراند در کنار حریم امن الاهی در مکه دستگیر شده پس از محاکمه‌ای سیاسی در باب عالی عثمانی در حالی که هنوز 54 سال بیش نداشت در سال 955 و 956 به شهادت رسید. اگرچه از او هیچ مزاری نمانده است اما دهها اثر علمی او که همگی نقشی بی بدیل در ساخت و پرداخت اندیشه‌های اسلامی و تمدن اسلامی ایرانی خصوصا در دوره صفویه و پس از آن تا کنون داشته است بزرگترین یادمان و یادبود او به شمار می‌آید.

انتهای پیام/

........................................................................................................

http://www.tasnimnews.com/Home/Single/428370