کتابی تازه نشر در عرصه تالش شناسی

این یادداشت نخستین بار در سایت تخصصی پیشینه منتشر شد و بعدها در سایر سایت‌ها به اشتراک گذاشته  شد. البته بنا به دلایلی آن زمان با نام آقای رضاصفری منتشر شد.

...

بودن و خدمت کردن در تالش بیش از حد تصور لذت بخش است.” این جمله اگرچه کوتاه ولی برای دریافت شوق موجود در افسران روس برای کار در تالش کاملا رساست.

مقدمه:

در دوره جنگ های روس و ایران، قطعا تالش با تمامی سبزی و خرمی خود و نیز در بر داشتن شهر کلیدی لنکران از موقعیت و اهمیت ویژه ای برای لشکر روس برخوردار بوده است. این اهمیت نیز موجبات استقامت و پابداری بیشتر حکومت ایران و خان محلی در برابر روس ها و نیز پافشاری و اعمال زور چشم گیرتر از طرف روس ها را فراهم می آورد. تا حدی که روس ها علاوه بر استفاده شدید از قوه قهریه به استفاده گسترده از روش های سیاسی و روانی روی آوردند تا بدانجا که خان تالش را تحت انواع فشارهای سیاسی و روانی قرار داده مجبور به ترک محل حکومت خود به مقصد ایران کردند. این سیاست را می توان از نوع فرماندهانی که از طرف روسها برای تحت نظر داشتن شرایط در تالش اعزام می داشتند نیز فهیمد، در انتخاب فرماندهان منطقه تالش نخستین اولویت با کسانی بود که علاوه بر عرصه نظامی، توانسته باشند در زمینه های سیاسی نیز خود را بروز دهند. نمونه این افراد ایلینسکی است. او که زمانی رئیس پلیس تفلیس بوده است در زمان اعزام به تالش جهت نظارت بر جریان امور در نامه ای که از مافوق خود “یزمولوف” دریافت می کند در مورد مهم ترین وظایف خود چنین می خواند: ” مقصود من از اعزام شما به سرزمین تالش، به دست گرفتن اوضاع این منطقه ، تحت نظر داشتن میرحسن خان و یافتن بهانه ای برای از میان برداشتن اوست.” او در ادامه برای اجرای این منظور راه کار عملی نیز ارائه می دهد: ” باید میر حسن خان را آزاد گذاشت تا هر از چندگاهی به ایران رفت و آمد کند و از این جهت بهانه ای برای بستن اتهام همکاری با ایران به او به دست بیاید. علاوه بر این ، ایجاد نارضایتی و اختلاف در خانواده خان هم بسیار ضروری است.”[۱]

با در نظر گرفتن این شرایط ، پژوهش در اسناد باقی مانده  از دوران محاربه روس و ایران جهت روشن ساختن سیاست های روس و عکس العمل های حکومت محلی در برابر آنها اهمیت دوچندانی می باد. از همین روست که دکتر حسین احمدی که از صاحبل نظران عرصه قفقاز شناسی  و تاریخ معاصر هستند در چند سال اخیر وجهه همت خود را بر انتشار کتب ، رسالات و گزارشات تاریخی مربوط به دوره تاریخی اوایل قرن ۱۹ و نطقه جغرافیایی قفقاز قرار داده است.

دکتر احمدی که در این اواخر کتاب تاریخ صافی را  که جزو منابع درجه اول جنگ های ایران و روس است را برای نخستین بار در ایران منتشر کرده، پس از انتشار دو کتاب “تالشان” در سال ۱۳۷۸ و “اخبارنامه” در سال ۱۳۸۳ کتاب سومی را نیز در موضوع تاریخ تالش منتشر کرده است: این کتاب با عنوان ” دو رساله و دوگزارش درباره تالش شمالی ”  منتشر شده که در مجال حاضر به معرفی مهمترین بخش های آن خواهیم پرداخت

بررسی محتوایی کتاب:

« دو رساله و دوگزارش درباره تالش شمالی » هم چنان که از عنوانش مشهود می باشد  متشکل از چهار بخش است: ۲ گزارش که اولین آن به قلم میرزا رضا مهندس باشی تبریزی در واقع گزارشی است که او به دستور ناصرالدین شاه پس از انجام ماموریت بازرسی مناطق مرزی شمال و تطابق آن با معاهده ترکمن چای نوشته شده است. توضیح آن که پس از امضای معاهده ترکمن چای طرف روس به مرزهای معین شده در معاهده پایبند نبوده با استفاده از بی اطلاعی مرزبانان ایرانی از محل دقیق خطوط مرزی معهود بین طرفین! و نیز با بهره برداری از اغتشاشات و ناآرامی هایی که توسط مزدوران  محلی خود روس ها به عمل می آمد، پست های دیده بانی و قراول خانه های خود را به آرامی  در خاک ایران پیش برده و آنها را  از قلل به دامنه ها و سپس کنار رودخانه ها فرود می آورند.میرزا را که از تحصیل کردگان اروپایی در زمان عباس میرزا بود ، در واقع ماموریت داشت تا صحت و سقم مطلب را بررسی کند.

“روس ها اطلاع داشتند که سرحد داران ایرانی به دلیل در اختیار نداشتن نسخه ای از حدود سرحدی نمی دانند که مرز دقیق دو کشور کجاست. به علاوه مامورینی هم از سوی دولت ایران در منطقه حضور نداشت  در نتیجه روس ها با استفاده از فرصت ، پست ها و قراول خانه های خود را از قلل جبال و سرحدات به کنار رودخانه ها و نقاط پست فرود آورده و برپا کردند. سرحدداران ایران هم تصور می کردند هرجا روسها قراول خانه و پست دیده بانی می سازند همانجا سرحدی است که به موجب عهدنامه ترکمانچای به روسیه منتقل شده است.

میرزا رضا مهندس باشی با کمترین امکانات با زدن چادر و آلاچیق در بالای کوهها، هر روز سواره جمیع کوه و کتل و امتداد خط سرحد را از جبل کمورقویی تا حدود کلوپوتی را دقیقا بررسی نمود تا حدود ارشق را مشخص نماید. اما در این راه غیر از عوامل طبیعی نظیر سرما ، با و باران بزرگترین مشکلات وی عدم همراهی همراهان و حتی مسئولان منطقه ای بود.

میرزا رضا کرارا در گزارش از سنگ اندازی ، کارشکنی و سهل انگاری بعضی از مقامات ایرانی که در مجالس مصالحه بوده اند شکایت دارد و تلویحا بخشی از این تجاوز و تصرف خاک ایران را به آنها مربوط می داند.”

بخش دوم گزارشی با نام “تذکره سعیدیه” به قلم سعید کاظم بیگ لنکرانی است.  این رساله در باره تاریخ ، جغرافیا و جامعه شناسی تالش بوده و درمورد بسیاری از شهر ها و روستا های این منطقه سخن می گوید. اگرچه موضوع اصلی  کتاب تاش است اما نگارنده در جاهای متعددی از نوشته اش به بحث در مورد مناطق پیرامون تالش نیز اقدام کرده است.

دو بخش  دیگر کتاب، ۲ گزارش حکومتی در موضوع تالش است که اولی مربوط به نایب الحکومه اردبیل است که از طرف پایتخت ماموریت داشته تا با توجه به تنش های به وجود آمده در منطقه مرزی تالش ملاقاتی را با فرمانده روس لنکران جهت از میان برداشتن مسائل فیما بین داشته باشد. موضوع جلسات دو هیئت سیاسی را مسائلی مانند نا امنی موجود در مرزها ، مساله مهاجرت ایلات و شیوه های بهره برداری از آب و جنگل و … تشکیل می داده اند.

گزارش دوم  نیز  مربوط به میرزا احمد خان ، ناظم سرحدات تالش است. نامبرده  با دریافت داشتن دستوری از سوی ناصرالدین شاه  مامور به بررسی و ارسال گزارش در موضوع مرزهای ایران در منطقه تالش می شود.

” میرزا احمد خان پس از بررسی دقیق در گزارشی که در سوم شوال المکرم ۱۲۷۷ در قریه آزادلو اوجارود نوشت ضمن تایید تصرف چندین منطقه از سرحدات ایران توسط روس ها دلایل این امر را چنین می نویسد:

-         نامشخص بودن مرزها برای ایرانیان و سو استفاده روس ها زا این مساله

-         غفلت و فریفته شدن مباشرین سرحدی توسط روس ها

-         تطمیع و مواعید مخالفین توسط روس ها

-         فشار خوانین طرفدار روسیه به ویژه عبدالحسین خان پریم بلو

-         آسیب پذیری سرحدات در اثر تعویض پی در پی حکام منطقه از سوی دولت ایران.”

کتاب دو رساله و دو گزارش درباره تالش شمالی  با همت موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران در ۲۵۶ صفحه وزیری با قیمت ۵۵۰۰ تومان در تهران منتشر شده است.

………….

[۱] -فریدون اسدوف و سئویل کریمووا ، آورندگان تزاریسم به آذربایجان ،ترجمه  امیر عقیقی ، قم، نشر بخشایش ، چ۱ ، ۱۳۸۰ ، ص ۱۲۴